Wstęp
Inwazja Federacji Rosyjskiej z 24 lutego 2022 roku wstrząsnęła międzynarodowym porządkiem politycznym, stając się najpoważniejszym konfliktem w Europie od lat ’90. Nie sposób jednoznacznie określić przyczyn wojny. Z jednej strony może mieć to związek z rosyjskimi ambicjami imperialnymi, sięgającymi XV wieku, kiedy to po upadku Bizancjum powstała mitologiczna koncepcja Trzeciego Rzymu. Z drugiej strony są też bardziej przyziemne, ekonomiczne powody. Rzeczywiście, na początku XXI wieku nastąpiła zmiana trendu dotyczącego cen towarów, które spadały od czasów I wojny światowej. Wraz z bogaceniem się gospodarek azjatyckich, popyt na globalne dobra konsumpcyjne klasy średniej zaczął osiągać niespotykane dotąd poziomy, stymulując wzrost cen towarów. We współczesnych gospodarkach towary stanowią większość gospodarki.
Obecnie surowce energetyczne tracą swoją wcześniejszą przewagę konkurencyjną, stanowiąc poważne zagrożenie dla rosyjskiego eksportu (ponieważ Rosja nie przeszła w pełni na gospodarkę rynkową). W tym samym czasie na znaczeniu zyskują metale ziem rzadkich, które znajdują liczne zastosowania w elektronice, energetyce, przemyśle lotniczym i wielu innych sektorach nowych technologii. Ukraina posiada spore złoża wymienionych surowców, których łączna wartość może sięgnąć nawet 11,5 bln USD. To wciąż głównie perspektywy bez wydobycia, ale w dłuższej perspektywie może to wiele znaczyć. Nawiązanie bliższej współpracy gospodarczej z krajami Unii Europejskiej i dążenie do akcesji po wojnie może więc stać się ogromną szansą na odbudowę i rozwój ukraińskiej gospodarki i otworzyć nowy rozdział w historii niepodległej Ukrainy.
Konflikt o zasoby
Region Donbasu był miejscem zaciętych walk między siłami zbrojnymi Ukrainy a wspieranymi przez Rosję separatystami. Miejsce to nie było przypadkowe – znajduje się tam bowiem nawet 80% wszystkich ukraińskich złóż ropy naftowej, gazu ziemnego, węgla i metali rzadkich. Mimo to Ukraina nadal dążyła do uniezależnienia się od rosyjskiego sektora energetycznego – w 2021 roku państwowy Naftogaz przygotowywał się do wykonania próbnych odwiertów na 32 morskich obszarach Morza Czarnego, jednak plany te pokrzyżowała inwazja wojsk rosyjskich rozpoczęta 24 lutego 2022 roku. Nietrudno więc zauważyć, że ważnym substratem wojny jest rywalizacja o surowce – w 2020 roku prawie 50% rosyjskiego eksportu trafiło do krajów europejskich, które z pewnością wolałyby zaopatrywać się w surowce energetyczne w prozachodniej Ukrainie.
W przeciwieństwie jednak do aneksji Krymu w 2014 roku, tym razem państwa zachodnie podejmują działania wspierające Ukrainę, zarówno w postaci pomocy militarnej i humanitarnej (która przekroczyła już łącznie 100 mld dolarów), jak i sankcji nałożonych na Federację Rosyjską – od lutego rosyjskie rezerwy walutowe zmniejszyły się o 75 mld dolarów, a kolejne 330 mld dolarów zamroziły banki państw członkowskich UE. Swego rodzaju “przewrót kopernikański” w stosunkach z Rosją zapowiedział również Charles Michael, według którego “tematy, które są w zasadzie tematami narodowymi – energia, obrona, gospodarka – będą traktowane strategicznie jako elementy suwerenności europejskiej.”, co jest jednym z ustaleń unijnej Deklaracji Wersalskiej. Oznacza to, że wraz z planowanym rozwojem odnawialnych źródeł energii, surowce energetyczne tracą swoją dotychczasową przewagę konkurencyjną. Tym samym inne zasoby, zwłaszcza metale ziem rzadkich, zyskują na względnym znaczeniu.
Złoża metali ziem rzadkich jako strategiczna przewaga konkurencyjna Ukrainy
Metale ziem rzadkich to grupa 17 pierwiastków chemicznych (15 lantanowców, skand i itr) wykorzystywanych obecnie w wielu zaawansowanych technologicznie branżach, takich jak produkcja laserów, magnesów, chipów, katalizatorów, technologii satelitarnych czy zaawansowanych systemów komunikacyjnych, co czyni je niezbędnymi dla rozwoju gospodarek cyfrowych. W kwestii ich wydobycia świat w dużej mierze zależy od Chin – w 2021 roku odpowiadały one za 60% globalnej produkcji, podczas gdy Stany Zjednoczone wydobywały zaledwie 15%. Za resztę odpowiadają kraje Azji i Oceanii, co oznacza, że europejskie gospodarki są uzależnione wyłącznie od importu. Do niedawna nie był to problem dla rozwiniętych gospodarek Unii Europejskiej, jednak początek XXI wieku stanowił ważny punkt zwrotny. W miarę jak gospodarki rozwinięte przenosiły produkcję do krajów azjatyckich, udział krajów Azji Wschodniej w globalnym PKB wzrósł z niespełna 11% w 1970 roku do 24% w 2019 roku. Przełożyło się to również na znaczny wzrost zamożności azjatyckich konsumentów – w 2015 roku odpowiadali oni już za 36% wydatków światowej klasy średniej, ale do 2030 roku ich udział ma wzrosnąć aż do 57%. W wyniku znacznego wzrostu popytu na dobra konsumpcyjne, od 2000 roku globalne ceny surowców zaczęły rosnąć po raz pierwszy od I wojny światowej, zagrażając gospodarkom uzależnionym od ich importu.
Nie inaczej jest w przypadku metali ziem rzadkich – w związku z planami przeprowadzenia zielonej transformacji gospodarek UE do 2050 roku, zapotrzebowanie na nie może wzrosnąć nawet trzykrotnie, co przekracza ich obecne możliwości wydobywcze. Z tego powodu nazywane są “wąskim gardłem cywilizacji cyfrowej”. Łączna wartość złóż metali ziem rzadkich występujących na Ukrainie szacowana jest na 3 bln USD do 11,5 bln USD Wśród nich znajdują się również pokaźne złoża litu, który jest najważniejszym pierwiastkiem wykorzystywanym w “zielonych” technologiach, takich jak fotowoltaika, baterie litowo-jonowe czy infrastruktura teleinformatyczna. W świetle powyższego są one wystarczające, aby “zabezpieczyć przyszłość gospodarczą Ukrainy na następne stulecie”. Tym samym stanowią one strategiczną przewagę konkurencyjną ukraińskiej gospodarki, zdolną do wsparcia odbudowy kraju i zapewnienia niespotykanych dotąd perspektyw rozwoju po wojnie.
Perspektywy dla powojennej gospodarki Ukrainy
22 sierpnia 2022 roku naukowcy z Uniwersytetu Ekonomicznego w Kijowie oszacowali wartość dotychczasowych strat w infrastrukturze Ukrainy na 113,5 mld dolarów, których odbudowa do stanu sprzed wojny będzie wymagała nakładów rzędu 200 mld dolarów. Niezwykle ważną rolę w powojennej odbudowie będą miały również ukraińskie złoża metali ziem rzadkich. Jak wspomniano wcześniej, ich łączna wartość szacowana jest na 3 bln USD do 11,5 bln USD, co może ulec zmianie w miarę ich wydobywania ze względu na rosnące globalne zapotrzebowanie. Oznacza to, że nawet przyjęcie roli dostawcy surowców do krajów zachodnich pozwoliłoby na zwielokrotnienie PKB Ukrainy, które w 2021 roku wynosiło zaledwie 200 mld dolarów. Celem ukraińskich decydentów i ekonomistów powinno stać się jednak poprowadzenie ich gospodarki w górę łańcuchów wartości, co umożliwi rodzimemu przemysłowi przynajmniej częściowe wykorzystanie złóż metali ziem rzadkich do produkcji produktów zaawansowanych technologicznie, takich jak panele fotowoltaiczne, magnesy czy mikroprocesory. Istotnym wsparciem w tym zakresie mogłaby okazać się oferowana przez Polskę pomoc w odbudowie sektora energetycznego, umożliwiająca transfer niezbędnego know-how. Podobne sygnały płynęły z UE już na kilka miesięcy przed rozpoczęciem wojny.
W kontekście powyższych rozważań, jednym z najważniejszych zagadnień w najbliższych latach będzie również kwestia ewentualnego przystąpienia Ukrainy do Unii Europejskiej. Pomimo sprzeciwu części państw “starej unii”, w wyrazie politycznego poparcia, w lipcu 2022 roku Ukraina otrzymała oficjalny status kandydata, co stanowiło pierwszy znaczący przełom w tej kwestii. Choć droga do członkostwa w UE może potrwać jeszcze wiele lat, status kandydata przyczyni się do większego niż dotychczas napływu inwestycji powojennych – przykładowo dla Polski, Czech i państw bałtyckich przyjętych do UE w 2004 roku proces ścisłej integracji z rynkami unijnymi rozpoczął się już w 2000 roku, w wyniku postanowień umów stowarzyszeniowych i inwestycji dostosowawczych. Ogromną szansą jest również zapowiadane dążenie UE do odzyskania “suwerenności” w dziedzinie mikrochipów, gdyż do tej pory kraje członkowskie były uzależnione od ich importu z Tajwanu. Ukraińskie złoża metali ziem rzadkich otwierają natomiast perspektywę rozwoju ich wewnątrzwspólnotowej produkcji po akcesji Ukrainy.
References
Davies, Zaginione królestwa, Kraków 2010, s. 268-275.
Granice konsumpcji liniowej (The limits of linear consumption)
Hązła, Ekonomia kuratorska w Chinach – odpowiedź na osobliwości rynku, czy zwiastun nadchodzących zmian w globalnym e-commerce?“, “Gdańskie Studia Wschodnioazjatyckie” 2022, nr 21, s. 100.
Obserwatorium Złożoności Gospodarczej: Country Profile Russia
Gaz ziemny, minerały ziem rzadkich: Co jest stawką dla Ukrainy na terytorium, które Rosja próbuje zdobyć
Walka o metale ziem rzadkich
Profil energetyczny Ukrainy: “Bezpieczeństwo energetyczne
Dlaczego Morze Czarne może stać się kolejnym wielkim polem bitwy energetycznej na świecie
Obserwator finansowania: Kto wysyła pomoc na Ukrainę?
Międzynarodowe sankcje działają: Rosja czuje presję ekonomiczną
Charles Michel: UE przeżywa swój “przewrót kopernikański
Kharas, The Unprecedented Expansion of the Global Middle Class: An Update, Washington 2017, s. 15-16.
Metale ziem rzadkich. Wąskie gardło cywilizacji cyfrowej
Mishchenko, Ukrainian Mineral Resources In The Market Transformations, “Ukrainian Journal Economist” 2012, no. 3, s. 55-58.
Ceny litu wzrosły o 496% do 2021 r. w związku z ponownym uruchomieniem wielu gałęzi przemysłu po pandemii COVID-19, zob. How Metals Prices Performed in 2021 r
Krytyczne minerały Ukrainy i transformacja energetyczna Europy: Motywacja dla rosyjskiej agresji?
Memorandum Budapesztańskie i zobowiązania USA
Szkody wyrządzone w infrastrukturze Ukrainy w czasie wojny wzrosły do 113,5 bln USD, minimalne potrzeby odtworzenia zniszczonego majątku to prawie 200 bln USD
Sojusznicy zamrażają 330 mld dolarów rosyjskich aktywów od czasu inwazji na Ukrainę: grupa zadaniowa
Wykorzystanie rosyjskich aktywów do odbudowy Ukrainy nie będzie łatwe
PKB (bieżące USD) – Ukraina
Polska pomoże odbudować Ukrainę po zakończeniu wojny: wicepremier
UE, Ukraina podpisują “strategiczne partnerstwo” w sprawie surowców
Ewentualna akcesja Ukrainy do UE i jej konsekwencje
Hązła, Czy Unia Europejska powinna stać się federacją, “Społeczeństwo i Polityka” 2021, no. 3/68, pp. 67-68.
Chips Act. UE będzie walczyć o swoją “suwerenność” w sprawie chipsów
